ସମ୍ବଲପୁରର ହୀରାକୁଦ ନଦୀବନ୍ଧ ଏସିଆର ଦୀର୍ଘତମ ନଦୀବନ୍ଧ ଅଟେ।ଏହି ସ୍ଥାନଟି ଡ୍ୟାମ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ଅସଂଖ୍ୟ ହୀରା ପଥର ଓ ମୂଲ୍ୟବାନ ପଥର ସବୁ ସାଇତି ରହିଥିଲା। ଏଠାକାର ଲୋକମାନେ ଖୁବ ସହଜରେ ଭାସି ଆସୁଥିବା ହୀରା ପଥରକୁ ଗୋଟାଇ ନେଉଥିଲେ। ସେଥିପାଇଁ ଏହି ସ୍ଥାନର ନାମ ହୀରାକୁଦ ରଖାଗଲା ସମ୍ବଲପୁରର ଏକ ଉତ୍ତରକୁ ଏକ ଦ୍ଵୀପ ୮୭୦କୋଟିର ଥିଲା। ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଓ ଶୀତ ଋତୁରେ ପାଣି ଆସି ଏହି ଦ୍ଵୀପରେ ଠୁଳ ହେଉଥିଲା। ଆଉ ଏହି ପାଣିରେ ହୀରାକୁଦର ପାଣି ଆସି ଏହିଠାରେ ଠୁଳ ହେଉଥିଲା। ସେଥିପାଇଁ ଏହି ସମୟରେ ଆଖାପାଖରେ ରହୁଥିବା ଲୋକମାନେ ଏହି ପଥରକୁ ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି।
ଇତିହାସରୁ ଜଣାପଡ଼େକି ସେଠାକାର ରାଜା ଅଭୟ ସିଂ ୧୬.୫ କ୍ୟାରେଟର ହୀରା ଏଠାରୁ ପାଇଥିଲେ। ତାପରେ ସେ ଏହି ହିରାକୁ ନିଜର ଜଣେ ସର୍ଦ୍ଦାରଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସକ ଲାଡ କ୍ଲାର୍କଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇ ଦେଇଥିଲେ। ତାପରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସକଙ୍କର ଲଲୁପ ଦୃଷ୍ଟି ପଡ଼ିଗଲା। ଏମିତି ସେମାନେ ଏଠାକାର ଲୋକଙ୍କ ଠାରୁ ୧୮୦୦ ମସିହାରେ ୨୧୦କ୍ୟାରେଟର ଏକ ବଡ଼ ହୀରା ଛଡ଼ାଇ ନେଇଥିଲେ।
୧୮୫୬ ମସିହାରେ ଏଠାକାର ଦୁଇ ବ୍ୟକ୍ତି ସାରସ୍ବତ ବେହେରା ଓ ପନ ବେହେରା ଏଠାରେ ହୀରା ଖଣି କରିବା ପାଇଁ ଲିଜ ନେଇଥିଲେ। ସେମାନେ ହୀରାଖଣିର ଟଙ୍କା ଦେଇ ନ ପାରିବାରୁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ତାଙ୍କ ପାଖରୁ ଲିଜର ଟଙ୍କା ଛଡ଼ାଇ ନେଇଥିଲେ। ତାପରେ ସେମାନେ ଜରା ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଲୋକଙ୍କୁ ହୀରା ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ ମଧ୍ୟ ଅନୁମତି ଦେଇନଥିଲେ।
ଏହି ବିଷୟରେ ସରକାରଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ଆସିବାରୁ ୧୮୫୮ ମସିହାରୁ ୧୯୪୫ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ବାରମ୍ବାର ଉଚ୍ଚସ୍ତରୀୟ ବୈଠକ ବସିଲା। ତାପରଠୁ ଡ୍ୟାମର ନିର୍ମାଣ କାମ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଗଲା। ଦ୍ୟାମ ନିର୍ମାଣ ହେବା ପରେ ଅନେକ ଗାଆଁ, ମନ୍ଦିର ସବୁଦିନ ପାଇଁ ପାଣିରେ ବୁଡିଗଲା। ଓ ଲୋକମାନେ ମଧ୍ୟ ନିଜର ପରିଚୟ ହରାଇଦେଲେ। ଅନେକ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ବିବିକମାନେ କୁହନ୍ତିକି ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ହୀରାକୁଦରେ ଅନେକ ପଥର ଗଚ୍ଛିତ ହୋଇ ରହିଛି। ସେଥିପାଇଁ ଅନେକ ବାହ୍ୟ ଶତ୍ରୁ ଆକ୍ରମଣ କରିଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ସମ୍ବଲପୁରର ମାଆ ସମଲେଇ ହୀରାକୁଦକୁ ରକ୍ଷା କରି ରଖିଛନ୍ତି। ମାଳିକାରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛିକି ପ୍ରଳୟ ଆସିଲେ ଏସିଆର ସବୁଠାରୁ ଦୀର୍ଘତମ ନଦୀବନ୍ଧ ଭାଙ୍ଗିଯିବ। ଏମିତି କିଛି ରହସ୍ୟ ସବୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ଅଜଣା ଭାବରେ ଅଛି।